Ο Λυθροδόντας, είναι κτισμένος στους πρόποδες του Μαχαιρά με κυρίαρχο χρώμα το πράσινο της ελιάς. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που ο Λυθροδόντας είναι γνωστός για τους πλούσιους ελαιώνες του.
Βρίσκεται στην επαρχία Λευκωσίας, σε μικρή σχετικά απόσταση από την πρωτεύουσα, αφού απέχει μόλις 31 χιλιόμετρα.
Ονομασία
Το όνομα του χωριού, όπως αναφέρει η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, «προήλθε από τον πρώτο οικιστή του που ονομαζόταν «Ερυθροδόντας» επειδή είχε ερυθρά δόντια. Tο ίδιο αναφέρεται και σε ένα έγγραφο που βρίσκεται στο αρχείο του Κοινοτικού Συμβουλίου. Σύμφωνα μ’ αυτό, ο Ερυθρόδόντας, που με το πέρασμα των χρόνων τον φώναζαν Λυθροδόντα ήταν μεγαλοκτηματίας της περιοχής, ο οποίος είχε κάποιο ελάττωμα στα δόντια. Αυτό το «ελάττωμα» φαίνεται πως ήταν σύνηθες στη περιοχή, γιατί στο προαναφερόμενο έγγραφο σημειώνεται πως αυτό «έχουν πολλοί κάτοικοι της κωμοπόλεως Αθηαίνου μέχρι σήμερον».
Ιστορική αναδρομή
Από το όνομα του χωριού, όπως επισημαίνει η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, συνάγεται πως το χωριό ιδρύθηκε κατά τα βυζαντινά χρόνια. Εντούτοις, κάποια αρχαία κατάλοιπα φανερώνουν πως το χωριό κατοικείτο από την αρχαιότητα, κυρίως από τα ελληνιστικά χρόνια.
Αργότερα, τόσο την περίοδο της φραγκοκρατίας όσο και της βενετοκρατίας, υπήρξε φέουδο. Είναι μάλιστα σημειωμένο σε χάρτες ως Litrondi.Ο Καρούζης συμπληρώνει γράφοντας: «στα μεσαιωνικά χρόνια ήταν γνωστό φέουδο, που, σύμφωνα με τον Φλώριο Βουστρώνιο, μεταξύ 1464 – 1468 άνηκε διαδοχικά στο Βινσιγκέρα Μορεσσίν και τον Πέτρο Βουστρώνιο».
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, πολλοί κάτοικοι του χωριού ήταν κρυπτοχριστιανοί, γνωστοί ως «λινοβάμβακοι». Στη συνέχεια, όμως, όπως χαρακτηριστικά γράφει η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, «έγιναν ομαδικά και φανερά Χριστιανοί». Και συμπληρώνει: « Κατά τον Νέαρχο Κληρίδη τούτο έγινε όταν ένα Πάσχα που είχαν πάει στις εκκλησίες, οι άλλοι κάτοικοι δεν τους είχαν επιτρέψει να παρακολουθήσουν τη λειτουργία, με αποτέλεσμα την επόμενη να μεταβούν όλοι στην Αρχιεπισκοπή στη Λευκωσία και να βαπτισθούν».
Για την περίοδο της τουρκοκρατίας, αναφέρεται, επίσης, πως: «πολλοί κάτοικοι του Λυθροδόντα απέκτησαν κτηματική περιουσία στα Λατσιά, κοντά στη Λευκωσία, όπου τελικά κατοίκησαν ιδρύοντας και μεγάλες φυτείες από ελιές».
Με το πέρασμα του χρόνου, κυρίως από τις αρχές του 20ου αιώνα, ο Λυθροδόντας, όπως υπογραμμίζει η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, αποτελούσε το κεφαλοχώρι της περιοχής. Στις μέρες μας, ο Λυθροδόντας, συνεχίζει να ακολουθεί πορεία ανάπτυξης. Πολλοί μάλιστα πρωτευουσιάνοι, παρατηρεί ο Καρούζης, χτίζουν τις αγροικίες τους στο Λυθροδόντα..
Άγρια βλάστηση και καλλιεργήσιμες εκτάσεις εναλλάσσονται αρμονικά δημιουργώντας ένα τοπίο μοναδικής ομορφιάς. Στο Λυθροδόντα καλλιεργούνται διάφορα οπωροφόρα δέντρα, όπως αχλαδιές, συκιές, μηλιές, ροδακινιές, χρυσομηλιές και δαμασκηνιές, αλλά και πολλά λαχανικά.
Σημαντική θέση ανάμεσα στις καλλιέργειες του χωριού κατέχει η ελαιοκαλλιέργεια. Ο Καρούζης σημειώνει πως η ελιά «παραμένει το κυριότερο δέντρο του χωριού κι ίσως στο Λυθροδόντα να βρίσκεται η μεγαλύτερη έκταση ελαιόδεντρων στην Κύπρο».
Μέχρι και πριν μερικές δεκαετίες, το ίδιο σημαντική ήταν και η αμπελοκαλλιέργεια. Υπήρχαν πολλά αμπέλια οινοποιήσιμων ποικιλιών, κατάλληλα για την παρασκευή κουμανταρίας. Ο Γκωντρύ, όπως διασώζει ο Καρούζης , αναφέρει «πως τα κυριότερα προϊόντα του χωριού κατά τον περασμένο αιώνα ήταν το λάδι και η κουμανταρία. Περιγράφει τα κρασιά του Λυθροδόντα ως ‘ελαφρά, με καθαρό χρώμα, διαυγή και πλούσια σε οινόπνευμα’».
Εκκλησίες
Η κύρια εκκλησία του Λυθροδόντα είναι αφιερωμένη στον Άγιο Θεράποντα. Οι άλλες εκκλησίες του χωριού είναι αφιερωμένες στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, στον Άγιο Γεώργιο, και στην Παναγιά. Επίσης, στα νοτιοδυτικά του Λυθροδόντα βρίσκεται το παλαιό μοναστήρι του Προφήτη Ηλία, το οποίο σήμερα είναι ιδιοκτησία του Μαχαιρά.
Εκπαίδευση
Η εκπαίδευση στο χωριό αρχίζει μετά το μέσο του 19ου αιώνα. Οι πρώτοι δάσκαλοι ήταν ιερείς. Ειδικότερα, τα πρώτα γράμματα στο χωριό, σύμφωνα με το Ιερώνυμο Περιστιάνη, τα δίδαξε ο παπά Χριστόδουλος από το 1858 ως το 1870. Στη συνέχεια, τα επόμενα δυο χρόνια, από το 1870 έως το 1872, δίδαξε ο Πρωτοπαπάς. Το 1872, γράφει η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, «κτίσθηκε μεγάλη αίθουσα με δαπάνη του Μελέτιου Χατζή Αντώνη, εφημέριου των πατριαρχείων στην Κωνσταντινούπολη». Έτσι, άρχισε τη λειτουργία του το πρώτο κοινοτικό σχολείο. Σ’ αυτό δίδαξαν, το 1876, ο Μιχαήλ Καλλονάς και το 1880, ο Αλκιβιάδης Σκουρλάς.
Πηγές:
Γιώργου Καρούζη, Περιδιαβάζοντας την Κύπρο, Λεμεσός, Πόλη και Επαρχία, Λευκωσία 2001
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ. 9
Κοινοτικό Συμβούλιο Λυθροδόντα