Ιστορία
Η ιστορία των Σπηλιών και Κουρδάλων ξεκινά το 16 ο αιώνα μ.Χ. Τον αιώνα αυτόν κτίστηκε η εκκλησία της Παναγίας Χρυσοκουρδαλιώτισσας, που ήταν το κέντρο μοναστηριού που απλωνόταν γύρω της.
Την εποχή αυτή κτίστηκαν και άλλα μοναστήρια στην περιοχή, αλλά και ιδρύθηκαν διάφορες μικρές κοινότητες στα βουνά του Τροόδους. Εδώ εύρισκαν ασφάλεια από το κυνηγητό των Φράγκων αρχικά και των Τούρκων στη συνέχεια. Ενδεικτικά αναφέρω, πως από τα Κούρδαλι μέχρι την Ασίνου, υπήρχαν 14 περίπου κοινότητες.
Η μονή στα Κούρδαλι είχε φαίνεται αρκετά κτήματα και όπως συνήθως γίνεται, έξω από αυτήν εγκαταστάθηκαν οικογένειες λαϊκών, οι οποίοι εργάζονταν στα κτήματά της. Έτσι δημιουργήθηκε σιγά-σιγά το χωριό Κούρδαλι. Εν τω μεταξύ η μονή διαλύθηκε και κατέρρευσε μένοντας όρθιο το πιο πολύτιμό της μέρος: ο ναός.
Με την πάροδο του χρόνου, το χωριό μεγάλωνε και οι κάτοικοι αποκτούσαν και δικά τους κτήματα. Η κοινότητα μεγάλωνε, γιατί οι μικρές κοινότητες των γύρω περιοχών διαλύονταν και αρκετοί από τους κατοίκους τους κατέφευγαν στα Κούρδαλι. Επειδή η κοιλάδα των Κουρδάλων είναι πολύ στενή και δεν έδιδε περιθώρια ανάπτυξης, μερικοί άρχισαν να κτίζουν σπίτια, ένα χιλιόμετρο πιο ψηλά, στην περιοχή του σημερινού χωριού Σπήλια, όπου υπήρχαν πιο ομαλοί τόποι και πιο ανοικτός ορίζοντας. Εξάλλου από εδώ, μπορούσαν πιο εύκολα να πηγαίνουν και στην κοιλάδα του Καρυδιού, όπου δημιούργησαν περιουσίες.
Τα Σπήλια πήραν το όνομά τους, μάλλον από το γεγονός ότι στη δυτική πλευρά του χωριού, βρέθηκαν ρωμαϊκοί τάφοι («σπήλιοι» όπως τους αποκαλούσαν οι κάτοικοι).
Με την πάροδο του χρόνου, τα Σπήλια εξελίχθησαν σε πιο μεγάλη κοινότητα από τα Κούρδαλι. Φαίνεται πως γύρω στα 1850, το χωριό βρισκόταν σε άνθηση. Την εποχή αυτή κτίζεται η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου.
Τα δύο χωριά έφθασαν στην πιο μεγάλη ακμή τους, γύρω στα 1960. Τότε τα Σπήλια αριθμούσαν περί τους 470 κατοίκους και τα Κούρδαλι περί τους 85.
Το δημοτικό σχολείο των Σπηλιών είχε 80 παιδιά και των Κουρδάλων 30. Στα Σπήλια λειτουργούσαν πέντε μπακάλικα, δύο ραφτάδικα, τέσσερα μαγαζιά με παπουτσήδες, τέσσερα καφενεία κ.α.
Οι πιο πολλοί άντρες, εργάζονταν στα γύρω μεταλλεία του Αμιάντου, του Χρωμίου και της Φουκάσας και αρκετοί ως ξυλοκόποι, στους τρεις εργολάβους της κοινότητας, που αναλάμβαναν εκκοπή πεύκων στα γύρω δάση. Οι γυναίκες εργάζονταν στα κτήματα και ασκούσαν ταυτόχρονα κάποια κτηνοτροφία με κατσίκες, χοίρους και πουλερικά.
Πηγή: Ανδρέας Χρυσάνθου