Η Κάτω Μονή είναι ένα μικρό γραφικό χωριό της επαρχίας Λευκωσίας.
Βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού Κορώνη και δεξιά του ποταμού Σερράχη, σε απόσταση 40 περίπου χιλιομέτρων από την Λευκωσία.
Η κοινότητα είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 400 μέτρων, δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 360 χιλιοστόμετρα και στην περιοχή της καλλιεργούνται ελιές, σιτηρά, αμπέλια και όσπρια.
Η Κάτω Μονή συνδέεται οδικά στα βόρεια με το χωριό Ορούντα (2 χλμ), στα νοτιοανατολικά με το ακατοίκητο Τουρκοκυπριακό χωριό Άγιοι Ηλιόφωτοι (1,5 χλμ) και στα νοτιοδυτικά με το χωριό Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου (3 χλμ).
Ο πληθυσμός της Κάτω Μονής γνώρισε συνεχόμενη σταθερή αύξηση μέχρι το 1976. Ο πιο κάτω πίνακας είναι κατατοπιστικός.
Χρονολογία | Πληθυσμός |
1881 | 68 |
1901 | 113 |
1911 | 139 |
1931 | 196 |
1946 | 235 |
1960 | 253 |
1976 | 366 |
1982 | 313 |
2001 | 311 |
Το χωριό βρίσκεται κοντά σε τοποθεσία με μεταλλεύματα και γι΄ αυτό το λόγο η περιοχή του ήταν κατοικημένη από τα αρχαιότατα χρόνια, τουλάχιστον από την Μέση ή Ύστερη εποχή του χαλκού.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι στην ίδια περιοχή υπήρχε οικισμός της Νεολιθικής περιόδου.Η Κάτω Μονή υπήρχε κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας με την ίδια ονομασία που έχει σήμερα. Βρίσκεται σημειωμένη σε παλιούς χάρτες με την ονομασία Catomeri. Επίσης αναφέρεται ότι το χωριό Catomoni ήταν φέουδο, που αρχικά ανήκε στους Ναΐτες ιππότες, αλλά περιήλθε, μετά τη διάλυση του τάγματος τους, στο τάγμα των Ιωαννιτών ιπποτών.
Αρχικά το χωριό ήταν ένα ακατοίκητο μέρος. Μεγάλες εκτάσεις γης ανήκουν κυρίως στους κατοίκους των χωριών της Πιτσιλιάς όπως του Φτερικουδιού, της Πλατανιστάσας, της Άλωνας κ.α. Οι κάτοικοι των χωριών αυτών πήγαιναν στην περιοχή για να φροντίσουν τις καλλιέργειες τους. Όμως επειδή χρειάζονταν λίγο χρονικό διάστημα για να τελειώσουν με τις ασχολίες τους, έφτιαξαν από μόνοι τους μικρά σπίτια όπου έμεναν μέχρι να τελειώσουν τις γεωργικές δουλειές τους. Όταν θα έρχονταν στο σημερινό χωριό, υπήρχε μια μονή (χώρος όπου έβαζαν τα ζώα τους) και έλεγαν πάμε στην κάτω την μονή, ενώ στο Φτερικούδι υπήρχε η άλλη μονή και αυτή την έλεγαν πάνω μονή.
Έτσι πήρε και το όνομα το χωριό της Κάτω μονής.
Κατά τον Νέαρχο Κληρίδη η ονομασία του χωριού φανερώνει ότι παλαιότερα υπήρχε εκεί μοναστήρι και σε μια πιο ψηλή περιοχή υπήρχε δεύτερο μοναστήρι. Για το λόγο αυτό το ένα έγινε γνωστό ως Κάτω Μονή για να ξεχωρίζει από το δεύτερο, την Πάνω Μονή που δεν σώθηκε.
Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να υπήρχαν δύο μοναστήρια στην περιοχή. Πιθανώς κάποιο μοναστήρι να είχε μετόχι στην περιοχή του χωριού και γι’ αυτό το λόγο έμεινε γνωστό ως Κάτω Μονή.
Στο χωριό υπήρχε η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, όπου καταστράφηκε και αργότερα ανοικοδομήθηκε. Ακόμη υπάρχει και η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που είναι στο κέντρο του χωριού.
Στην αυλή της εκκλησίας του Σωτήρος παλιά βρισκόταν και το δημοτικό σχολείο του χωριού, καθώς επίσης και το νεκροταφείο της κοινότητας. Το 1952 χτίστηκε άλλο δημοτικό σχολείο στη είσοδο του χωριού. Στη συνέχεια κτίστηκε άλλο δημοτικό σχολείο στην είσοδο του χωριού. Έπειτα κτίστηκε νεότερο σχολείο δίπλα από το παλιό. Σήμερα στο σχολείο φοιτούν 23 μαθητές.
Στην περιοχή του χωριού Άγιοι Ηλιόφωτοι υπάρχει και το παρεκκλήσι των Αγίων Ηλιόφωτων το οποίο διοικητικά, όπως και όλη η περιοχή ανήκει στην Κάτω Μονή.
Πηγή: Κοινοτικό Συμβούλιο Κάτω Μονής